Vai para corenta anos que hai can na casa: o Roi, forza bruta, desterrado dende a devesa estremeña até a praia de Combarro, dos lobos aos berberechos, precisaba máis espazo do que fomos quen de lle dar; a Lia, morna e doce, nai de 4 fillos; nós pais de dous, e sen queixa, pois que na tribo había camada que atender; o Chisco, macho alfa da casa, brigante temerario co resto do mundo — sen discriminación de especies — e arrasador nos afectos con nós, os seus; agora o Lan, aínda cachorro.
Nesa relación, como en tantas cousas, conflúen cabeza e corazón, razón e sentimento. E nos dous planos, nin sempre nin facilmente separábeis, caben moi distintas perspectivas.
Contemplada só dende a razón é, obviamente, unha relación entre seres racionais, superiores; e irracionais, inferiores. Axiña a razón deriva en razón práctica, enraizada nunha cultura bastante universal e preñada de materialismo e/ou, se se quere, de utilitarismo. O noso destino importa moito máis: «fagamos o home á nosa imaxe […] e que mande nos peixes do mar, nos paxaros do ceo, nos animais domésticos e nos réptiles todos da terra […] enchede a terra e sometédea» (Xénese 1.28).
Dese tronco común poden saír distintas polas, unhas máis poboadas ca outras: hai a quen lle parece que prestar atención a un can — «é só un can» — é unha frivolidade inaceptábel, coa que está a caer para moita xente. Mutatis mutandis, como Maria Antonieta pouco antes de perder a cabeza na guillotina, que, advertida de que o pobo de París andaba colérico por falta de pan, aconsellaba, oufana da súa ocorrencia, que comesen pasteis. Hai quen, volvendo á razón práctica e ao utilitarismo, argumenta en termos custo/beneficio, ponderando o que dámos e o que recebemos. Ao cabo, por iso o de animais domésticos, os animais é como os acostumes.
Aí, en moitas expresións da nosa tradición cultural, os retornos tanxíbeis procedentes do animal son ben pouco apreciados. Lembramos o Castelao que máis queremos denunciando, con xenreira social: os cans dos señoritos do patio de butacas son un obxecto de consumo inútil fronte a vaca, esencial para a vida dos probes do galiñeiro. Ou, doutra volta, en Cousas da vida: «¿Por que non lle das de comer o can? Para o que traballa ¿Por que non o matas? Para o que come». Tamén Rosalía, sarcástica coa señorita que, decote soberbia, se descontrola na festa falando de máis con probes e ricos, con porcos e (até…) cans. Ou, en fin, na cultura agraria tradicional o can como paradigma da pouca utilidade: «meu can pillou unha mosca».
Para outros, en determinadas circunstancias — vixilancia da casa, do gando, da caza, etc. — os retornos son máis consistentes e, por iso, asúmense máis custos na atención. Despois, cando chega a inactividade, cando son una «carga», caben distintos sistemas de «cobertura social»: abandono/can sen dono, protección agradecida, sacrificio…
