Fascinante imperfección

Quen nunca bebeu mal viño non pode apreciar especialmente un bo. A persoa que non viu cinema pésimo e non detectou as dificultades do mal director, ou do carente guionista, tampouco pode sentir plenamente o valor estético dun grande filme. É a base do discernimento, que nos pode levar até a mesma constitución da vida, da existencia, pois non hai ben sen mal, amor sen odio, paz sen guerra, vida sen morte nin beleza sen fealdade.

Nos anos setenta do século pasado as posibilidades de ver pinturas dos grandes mestres fóra dos museos eran escasas. Había poucas reproducións. As que se atopaban nas librarías e nas bibliotecas estaban en branco e negro, con impresións de baixa calidade, porque a técnica aínda non daba para máis. Cando as páxinas centrais dos grandes libros estaban en cor e respondían con certa fidelidade os orixinais era unha festa. E como a televisión emitía só en grises e redes non había, pois resultaba frecuente que os estudantes de arte non conseguisen dar visto obras fundamentais ao longo de toda a carreira.

Os aprendices e os especialistas desexaban visitar os grandes museos, por pracer naturalmente, pero tamén por pura necesidade para comprender. A busca posúe agora un sentido moi diferente, realmente sutil, exquisito na acepción galega da palabra e tamén da portuguesa. Neste tempo o problema é de saturación e, máis que nunca, de selección. Bendito teléfono móbil e benditas novas pantallas.

Mais naqueles anos sesenta e setenta tamén melloraban os soportes. Lembro que de neno somentes me familiaricei con algunhas estampas do antiquísimo e sinxelo gusto popular da época, labrego trasladado á cidade, reproducións xa moi vetustas de cacerías ao xeito inglés en láminas, que os meus avós penduraran nas paredes da taberna, de gusto rococó, desproblematizadas, con moito adorno, por suposto que sen cor, ou quizais cunha man de brillo por riba, para alumar algo toda aquela cinza. Estaban os cadriños eses no comedor e por detrás da barra penduraran un calendario grande de Juan & Junior, e Juan coa guitarra montada no ombro.

Xa nos setenta predominara entre os universitarios de Compostela un amor activo polos impresionistas, e máis especialmente por Renoir, o máis asimilábel, o que menos rachaba coas vellas formas, algo máis cultas que as das cacerías, pero igualmente conformadas pola preguiza social dos anos previos. A Historia da Arte de COU servíralles a algúns compañeiros para despegarse de todo aquilo, pero só moi levemente. Amor activo porque se falaba diso, sobre todo entre os que cursábamos esas materias, dos estilos, da iconografía (co que se sabía), das técnicas.

Renoir, delicioso pero aínda conservador, propuña unhas formas alleas ás do gusto medio cidadán e popular. Chagall namoraba só aos máis atentos. Tan atrás se estaba. Vendíanse cartaces nas galerías de arte compostelás para pendurar nos cuartos, de boas cores, grandes dimensións, con bo papel, pero a prezos alucinantes: eran tan caros que calculabamos o a diferenza de custo cos cadros expostos. Aquela nosa xeración situaba socialmente a Van Gogh, a Lautrec e aos seus semellantes no espazo estético máis avanzado, ou case. Pero faltaban aínda dous decenios para que o amor por todos eles abranguese o público con formación, para que as súas obras deixasen de ser só moreas de manchas sen código. Porque niso consisten este tipo de cambios, en asimilar o código. A opinión común sobre o Beethoven xoven, cando aínda non se afirmara, era que facía ruído.

Entre os estudantes composteláns de arte explorábanse como é lóxico experiencias máis próximas no tempo, máis modernas, até aproximarse, máis ou menos, ao que se estaba a facer naquel momento. Producía un gozo enorme descubrir a Francis Bacon ou a Seoane, cuxos tapices podían verse na tenda de Sargadelos, a Kandinsky ou a Modigliani, con esas mulleres de corpos delgados tan peculiares e daquela tan próximos.

Así que o antedito discernimento, apoiado na contemplación previa da fealdade, aínda que fose só por medio das cacerías inglesas, axudaba moito a desfrutar da boa pintura.

Coa arquitectura era diferente porque quen se tivese achegado antes con ánimo de admiración estética e entendemento aos edificios nobres, posuía unha inevitábel familiaridade coa grande obra, coa boa calidade. Iso sen necesidade de referírmonos a Compostela, abondaba con pasear rutineiramente e con certa frecuencia calquera das outras cidades galegas. Hai construcións que non acadan grande beleza, pero moitísimas si, e case todas cumpren en Galicia coa utilidade e a solidez, os outros dous principios vitruvianos. Podíanse atopar construcións modestas, claro que si, pero nunca grandes obras inconsistentes. Semellante patrimonio cegaba o polo negativo, a imprescindíbel calamidade, a constatación do pésimo, para atrapar o valor do mellor barroco por exemplo, ou a altísima transcendencia do abundante románico.

Esas grandes obras provocaban unha sensación de facilidade extraordinaria á hora de proxectar e de construír, conformando un serio engano. A min pasoume, durante decenios non me fixen pregunta ningunha sobre iso. Como se a torre da Berenguela, grandiosa, fermosísima, fose tamén natural. Como se, con tal soldadura psíquica, o raro, o inconcibíbel, tivese sido que non existise o prodixio chantado entre as Praterías e a Quintana.

Unha vez nunha vila pequena da Gascuña, non moi linda e de territorio triste, vimos expostas nunha montra, por tras da ventá do baixo dunha casa, fotografías e medallas de Luís Ocaña, o grande ciclista rival de Eddy Merckx, un heroe sen ningunha sorte. Era un espazo desolado que case provocaba compaixón, non tanto del como de aquela muller que un podía imaxinar vivindo alí e expresando, tan modestamente, a dor da súa ausencia.

Nunha rúa algo desviada atopamos por casualidade unha igrexa arruinada. Podíanse adiviñar facilmente as razóns da desfeita. Os arcos que aínda permanecían eran deformes, non se lograra a estrita verticalidade das columnas e fallaba o equilibrio dos escasos chapiteis conservados.

Era a miña primeira observación dun pésimo arquitecto metido a obra maior. A obra debeu de entregala rematada grazas a un milagre circense. E podemos imaxinar a urxente decisión dos parroquianos de abandonar o templo canto antes para non ficar sepultados so as pedras. Alí están os restos, un instrumento didáctico como poucos para comprender a dificultade que encerra construír con solvencia o que despois loce sinxelo e fermoso.

Hai menos tempo atopei en Cerdeña outra obra con imperfeccións parecidas. Ten os arcos tortos, as bóvedas perden a simetría e retorcen manifestamente o canón. A minguada pericia técnica da Alta Idade Media faise alí evidente, tanto que os historiadores italianos da arte non aceptan o nome de románico para o estilo que se desenvolve no seu territorio peninsular, ese mesmo estilo que domina a Iberia e Francia. A razón é que a arquitectura italiana desa época conserva a solvencia técnica e consegue obras magníficas.

Mais cómpre andar con coidado, porque a beleza da arquitectura non está necesariamente limitada polas capacidades construtivas. Santa Comba de Bande, tecnicamente humilde, non é menos fermosa que unha obra de pericia maior. E o escuro románico, aconchegado contra o corazón, pousado nas entrañas colectivas de Galicia, non desmerece do mellor barroco.

Algo semellante lle pasa a esa fermosa ermida románica catalá da Ribagorza, chamada Santa Margarida de Peranera, erguida nun lugar case imposíbel, cativa, simple, sen subdivisións interiores e moi deficientemente construída, tanto que a única xanela da fachada non consegue situarse no centro, en harmonía coa porta do templo. Mais… canta beleza.